तुम्ही देखील पान खाताय? मग हे वाचाच -

उत्तर भारतात प्रत्येक ठिकाणी छोट्याशा दुकानात धोतर आणि कुर्ता घातलेली अशी व्यक्ती तुम्हाला नक्कीच दिसेल जिचे ओठ आणि जीभ लाल असेल आणि तो चेहऱ्यावर भले मोठे हसू घेऊन बसलेला असेल.

आता लाल रंग म्हटले की , तुम्हाला समजले असेलच की इथे आपण कोणाविषयी बोलतोय.  होय! तरीही तुमच्या लक्षात आले नसेल तर सांगतो की आम्ही दुसऱ्या तिसऱ्या कोणाविषयी नाही तर पान खाणाऱ्या व्यक्तीविषयी बोलतोय. 

खूप वर्षांपासून हे पान लोक भारतातील लोकांना अशी चव देत आले आहे, ज्यात आजपर्यंत कसलाही बदल झालेला नाही.

 काहीजण जेवणानंतर पान खातात, काहीजण चवीसाठी खातात, काहीजण औषध म्हणून खातात, तर काहीजण हीच पाने पूजेसाठी वापरतात.

पान ही अशी गोष्ट आहे जी अनेक शतकांपासून लोकांच्या विविध गरजा पूर्ण करत आहे. त्याची जागा आजपर्यंत कोणीही घेऊ शकलेले नाही. चला तर मग जाणून घेऊया की भारतीय पानाचा हा रसाळ प्रवास कसा सुरू झाला-

पानाची सुरुवात आज किंवा कालची नाही तर आजपासून, हजारो वर्षांपूर्वीची मानली जाते. मान्यतेनुसार, स्वतः भगवान शिव आणि माता पार्वतीने मिळून सुपारीचे पहिले बी पेरले होते.

हिमालयातील एका पर्वतावर त्यांनी पानाचे बीज पेरले होते आणि त्या दिवसापासून पानाच्या प्रवासाची खरी सुरुवात झाली.

तेव्हापासून, सुपारीचे पान एक पवित्र पान म्हणून ओळखले जाऊ लागले आणि ते हिंदू धार्मिक विधींमध्ये वापरले जाऊ लागले. पूजा असो किंवा काही शुभ कार्य, त्यात सुपारी आणि पानाला निश्चित स्थान मिळाले.

तुळशी, दुर्वा गवत, यांच्या प्रमाणेच पानाला महत्व दिले गेले. तथापि, हे केवळ एक गृहितक आहे आणि आजपर्यंत पानाच्या उत्पत्तीबद्दल इतर कोणतीही स्पष्ट माहिती सापडलेली नाही.

असे मानले जाते की,पानाचा उल्लेख रामायणात येतो, जेव्हा हनुमान माता सीतेला पहिल्यांदा भेटले होते,माता सीतेला श्रीरामाचा संदेश देण्यासाठी तो लंकेतील अशोक वाटिकेत पोहोचला. त्यावेळी सीतेची नजर तिथे उपस्थित असलेल्या सुपारीवर पडली. त्या गोळा करून तिने पण आणि सुपारीचा हार बनवला  आणि तो हार हनुमानाला अर्पण केला.

महाभारतात सुपारीच्या पानांना यज्ञातील अत्यंत महत्त्वाची वस्तू म्हणून दाखवण्यात आले आहे. असे मानले जाते की, महाभारताचे युद्ध जिंकल्यानंतर अर्जुनाने एक यज्ञ केला होता. हा यज्ञ सुरू होण्यापूर्वी पंडिताने अर्जुनाला सुपारीची पाने आणण्यास सांगितले. अर्जुनने खूप शोधाशोध केली पण आजूबाजूला सुपारी सापडली नाही. त्या पानांशिवाय पूजा सुरूच होऊ शकली नसती. म्हणूनच अर्जुनाला नागलोकाला जावे लागले कारण तेच एकमेव ठिकाण होते जिथे सुपारीची पाने मिळू शकतात.

यानंतर अर्जुनला नागलोकाच्या राणीकडून सुपारी मागावी लागली, त्यानंतरच यज्ञ पूर्ण होऊ शकला. त्यामुळे सुपारीच्या पानाला 'नगरबेल' असेही म्हणतात.

पौराणिक गोष्टींचा विशेष पुरावा नाही,पण आयुर्वेदात सुपारीच्या पानांच्या वापराचे पुरावे नक्कीच आहेत. या पानांचा वापर हजारो वर्षांपासून आयुर्वेदिक औषध म्हणून केला जातो. 

असं म्हणतात की, भगवान धन्वंतरी सोबत इतर काही आयुर्वेदिक विद्वानांना सुपारीच्या पानांचे गुण माहीत होते. प्रथम त्यांनी उंदरावर प्रयत्न केला.

जेव्हा त्यांना खात्री पटली की, मानव देखील हे पान खाऊ शकतो, तेव्हा त्यांनी हे पण खाण्यास सुरुवात केली. या प्रयोगानंतर त्यांना पानाचा पहिला गुणधर्म दिसून आला तो म्हणजे चांगली पचनशक्ती.

एवढेच नाही तर वैद्यकीय शास्त्रज्ञ सुश्रुत यांचेही मत होते की, हे पान खाल्ल्याने आवाज स्वच्छ राहतो, तोंडातून दुर्गंधी येत नाही आणि जीभही चांगली राहते.

त्यामुळेच इतक्या दिवसांपासून हे खाण्याचे पण आयुर्वेदिक औषध म्हणून प्रसिद्ध आहे.

पान काही काळासाठी फक्त हिंदूंमध्येच वापरले जात होते, परंतु कालांतराने इतर धर्मांनीही ते स्वीकारले. लोकांनी त्याचा अवलंब तर केलाच पण एक काळ असाही होता ज्यावेळी पानाला खूप महत्त्व दिले जात होते.

हा तो काळ होता जेव्हा भारतावर मुघलांचे राज्य होते. त्या काळातच पानाला त्याचे नवे रूप मिळाले, जे आजतागायत कायम आहे. 

पानात चुना, वेलची, लांब यांसारख्या वस्तू टाकण्याचे काम मुघलांनीच सुरू केल्याचे मानले जाते. तो अनेकदा आपल्या सुपारीत टाकून खात असे. राजदरबारात अशा पानांना प्रत्येकाची पसंती असायची.

जरी पान सामान्य माऊथ फ्रेशनर म्हणून वापरले जात असले तरी, ते सर्वांना दिले जात नव्हते. मान्यतेनुसार, मुघल लोक फक्त त्यांच्या खास लोकांना आणि मित्रांना असे पान अर्पण करायचे.

कालांतराने, मुघल काळात पानाची मागणी लक्षणीय वाढली. पाने मोठ्या संख्येने राजदरबारात मागवली जाऊ लागली. इतकेच नाही तर उत्तर प्रदेशातील मोहबमध्ये पान हे पैसे म्हणून पाहिले जात होते.

मुघल काळात मुघल मोहबातील लोकांकडून जमीन कर न घेता सुपारी घेत असत. यावरून त्यांना हे पान किती आवडले होते हे दिसून येते. सुपारी खाल्ल्याने पुरुषांचे ओठ खूप लाल व्हायचे आणि हा लालसरपणा बराच काळ टिकून राहत असे. त्याचे ओठ खूप विचित्र दिसत होते कारण फक्त महिलाच त्यांचे ओठ लाल करत असत. हि गोष्ट जेव्हा नूरजहाँच्या लक्षात आली , तेव्हा तिच्या मनात पानाला मेकअपचा पदार्थ बनवण्याचा विचार आला. ओठांवरची लाली बाहेर काढण्यासाठी त्याचा उपयोग का करू नये, असा विचार  नूरजहाँच्या मनात आला.यानंतर त्यांनी पानला पूर्णपणे नवीन रूप दिले. त्याला पाहून इतर महिलांनीही मेकअपसाठी पान वापरायला सुरुवात केली.

यानंतर उत्तर भारतात पान खाणे इतके सामान्य झाले की, लखनौसारख्या ठिकाणी पान खाणे ही संस्कृती बनली. आज याच पानाला अनेक नवीन रूपे प्राप्त झाली आहेत, परंतु आजही लोक ते मोठ्या आवडीने खातात. आजही पानात पूर्वीसारखीच गोष्ट आहे. बनारसी, साधे, गोड, चॉकलेट आणि अनेक प्रकारचे पान आज भारतात आढळतात. त्याची चव जागोजागी बदलते, पण त्याचे प्रेमी बदलत नाहीत. श्रद्धेपासून जीवनशैलीपर्यंत हे पान आपल्याशी जोडलेले आहे आणि भविष्यातही असेच जोडले जाईल.